THOMAS BERNHARD’IN Hayatı & Eserleri ve Röportajlardan SEÇMELER
Sonbaharda, gelecek kışın her şeyi yoluna sokacağını düşünüyorum, kışın gelecek ilkbaharın, ilkbaharda, gelecek yazın vs. Hepsi bu. Gerçekte başka bir şey olmuyor.
.
Sevdiğimiz bir insanı kaybettiğimizde, hiç değilse ona ait bir giysiyi, kaybettiğimiz kişinin kokusunu giyside aldığımız sürece tutarız ve gerçekten de kendi ölümümüze kadar tutarız, çünkü onun kokusunu bu giysinin bugüne taşıdığına inanırız.8
.
Ne yazık ki, dedim Gambetti’ye, ağır sözcükler her zaman en önemli olanlar olmuyor, tıpkı ağır cümlelerin en önemli cümleler olmaması gibi.
.
Biz her zaman her şeyi en yakın yerde ararız, yanılgi bu. Her şeyi en yakın yerde aramasaydık, her şeyi en yakın yerde aramak beceriksizlikten başka bir şeyi kanıtlamaz.
.
Yaşam bana zevk veriyor, acılarım olduğu halde.
.
Dünya her şeyi karşılayacak kadar zengindir gerçekten, ama bunu dünyayı yöneten politikacılar tamamen bilinçli olarak engelliyorlar. Yardım çığlıkları atıyorlar ve her gün milyarları silah için harcıyorlar ve utanmıyorlar.
.
Kadınlar ortaya çıkar ve birine yapışıp onu mahveder.
.
Beni mahveden kadının avucunun içindeydim hala.
.
Ömür boyu iğrenç ve itici bulunan kişiler için öldüklerinde birdenbire sanki yaşamları boyunca hiç iğrenç ve itici olmamışlar gibi konuşulduğunu sık sık gördüm. Bu türden zevksizlikleri her zaman utanç verici buldum. Bir insanın ölümü, ondan bir başkasını yaratmaz, onu daha iyi bir karakter kılmaz, eskiden bir budalaysa onu deha yapmaz, onu kutsal kılmaz tüm yaşamı boyunca kötü biri idiyse.
.
Fotoğraf çektiren insanları çektirdikleri fotoğraflarda mutlu görünme isteğine ne itiyor sürekli olarak, hiç değilse aslında oldukları kadar mutsuz görünmeme isteğine? diye düşünüyorum. Herkes mutlu bir insan gibi görünmek istiyor, asla mutsuz olarak değil, her zaman tamamen sahteleştirilmiş olarak, hiçbir zaman gerçekte olduğu gibi, yani herkesten daha mutsuz olarak değil. Hepsi de her zaman güzel ve mutlu görünmek istiyor fotoğraflarda, hepsi de çirkin ve mutsuz oldukları halde. Fotoğrafa sığınıyorlar, kasten, onları tümüyle sahtelik içinde mutlu ve güzel ya da hiç değilse gerçekte olduklarından daha az çirkin ve daha az mutsuz gösteren fotoğrafta büzülüp kalıyorlar.
.
Ne var ki düşünceler, gitmeleri istendiğinde gitmezler, tatlı dille uzaklaştırılamazlar. Tam tersine: iyice yerleşip otururlar ve sonsuz derecede suçlama ve öfke üretmeye başlarlar.
.
Doğum yerimizi seçemeyiz. Ama doğduğumuz yerden uzaklaşabiliriz, bizi ezmeye kalkıyorsa, bizi öldüren şeyden uzaklaşabiliriz.
.
Basit insanlar karmaşık insanları anlamazlar ve onları kendi iç dünyalarına iterler, hem de herkesten daha insafsızca. Basit insan denilenlerin kişiyi kurtaracağına inanmak en büyük yanılgıdır. İnsan en bunalımlı zamanında onların yanına gider ve onlardan resmen kurtuluş dilenir, onlarsa kişiyi daha da derin bir ümitsizliğe iterler. Zaten onlar nasıl olur da karmaşık birini karmaşıklığından kurtarabilirler ki.
.
Devlet çürük, diyorum bütün ciddiyetimle, devlet çürük. Son zamanlarda en sevdiğim kelime dizilimi, sevgili doktor: Devlet çürük.
.
Öyle bir ülkeden gideceğim ki, orada en aydınlık günde bile karanlık gece hüküm sürüyor ve orada esasen sadece bağırıp çağıran cahiller iktidarda.
.
Her yıl milyarlar iz bırakmadan ortadan kayboluyor. Bu paraların nerede aranması gerektiği biliniyormuş, elbette bakanların villalarında, ve bakanların fabrikalarında… Hiçbir ülkede bakanların emrinde, bizde olduğu gibi yirmi otomobil yok, yoksa nereye varırdı o ülkeler?
.
Bir insanı umutsuz bir durumda gözlemliyoruz, durumun umutsuz olduğunu biliyoruz ve umutsuz durum kavramını da biliyoruz, ama bu insanın umutsuz durumuna karşı hiçbir şey yapmıyoruz, çünkü bu insanın umutsuz durumuna karşı bir şey yapamayız, çünkü biz kelimenin tam anlamıyla.
.
Gerçekten de biz bizden daha mutsuz olan bir insanın yanında hemen düzeliyoruz..
.
Zamanla içimizdeki her şeyi saklamaya alıştık.
.
Susarak bir şeyleri saklamak, yalan söylemek değildir, ben de susarak neredeyse her şeyi gizledim.
.
Sahip olduğum tek dostlarım ölüler, bana edebiyatlarını bırakanlar, başkaca dostum yok.
.
Çünkü bilirsiniz ya, insan insanlarla sadece kirlenir.
.
Dört yüz sayfalık bir kitabın topu topu üç sayfasını normal bir okuyucudan bin kez daha dikkatli okumamız, hepsini okuyan, ama bir tek sayfasını bile dikkatle okumayandan daha iyidir.
.
İnsanlarla o kadar içten birlikte oluyoruz ki, bunun yaşam boyu sürecek bir bağ olduğunu sanıyoruz ve onlar birden bir anda gözden ve gönülden ıraklaşıyorlar, gerçek bu, diye düşündüm berjer koltukta.
.
Seni zindan gibi okullara attılar, sonuçta ruhunu çekip aldılar içinden, kendi bataklıklarında ve çoraklıklarında öldürmek üzere.
.
Yaşam bana zevk veriyor, acılarım olduğu halde.
.
Dünyaya getirilir ama yetiştirilmeyiz. Bizi dünyaya getirenler, yarattıkları yeni insanı yok etmek için gereken her türlü beceriksizliği ve ahlaksızlığı yaparlar. Doğuştan gelen her türlü potansiyelini daha hayatının ilk 3 yılında mahvetmeyi başarırlar. Üstelik bu başarıyla mümkün olan en büyük suçu işlediklerinin farkında değildirler. Hiç düşünmeden ve sorumsuzca dünyaya getirdiklerinden başka onun hakkında hiçbir şey bilmezler.
.
Hastalıklar, insanların yapacak işleri olmadığı, az çalıştıkları zaman artış gösterir.
.
Çok az insana acısız bir ölüm nasip oluyordu. Doğduğumuz andan itibaren ölmeye başlıyoruz, oysa yalnızca sürecin sonuna geldiğimizde öldüğümüzü hissediyoruz ve bu son bazen inanılmaz uzun bir zaman alıyor.
.
Toplum, kendisini değiştirmek istiyorsa eğitim sistemini değiştirmek zorunda.
.
Akıl nerede ortaya çıkarsa çıksın yok edilir ve hapsedilir ve doğal olarak her zaman hemen akılsızlık olarak damga yer.
.
Bir insanın özü ancak onu kaybettiğimizi görmek zorunda kaldığımızda, o insan bir veda sürecine girdiğinde ortaya çıkarmış.
.
Ana babama en ufak bir saygı duymak zorunda değilim, onlar en ufak bir saygıyı hak etmiyorlar, dedi. Bana karşı iki suç işlediler, iki ağır suç, dedi, beni yaptılar ve bana baskı yaptılar, beni bana sormadan yaptılar ve beni yapıp dünyaya fırlattıktan sonra bana baskı yaptılar, beni yapma suçunu ve beni baskı altına alma suçunu işlediler.
.
Dostluk, ne gereksiz bir sözcük! İnsanlar ağızlarında bu sözcüğü bıktırıncaya kadar geveliyorlar, hiçbirinin değeri kalmamış, tıpkı sevgi sözcüğünün öldürülünceye kadar gevelenerek değerini kaybettigi gibi.
.
Bizde yayınlanana gazete demeye bin şahit, sadece pis kağıt parçaları.
.
Ben yazdığım her cümleyle, aldığım her nefesle hala bir baş belasıyım.
.
Savaş yalnızca görünürde bitmişti, insanların zihninde bütün şiddetiyle sürüyordu.
.
İnsanlar birbirleriyle yürüyor ve birbirleriyle konuşuyor ve birbirleriyle yatıyor ve birbirlerini tanımıyorlar. İnsanlar birbirlerini tanısalardı, birbirleriyle yürümez, birbirleriyle konuşmaz, birbirleriyle yatmazlardı. Sen kendini tanıyor musun? diye soruyorum kendime sık sık.
.
Bütün hayat, ısrarlı bir yakınlaşma çabasından başka bir şey değilmiş.
.
Hiç işe yaramaz bir hükümetimiz var, iktidarda kalmak için her türlü dalavereyi çevirmekte kendinde hak görüyor.
.
Uzun süre tasarlanmış bir intihar, diye düşündüm,
umutsuzluğun birden ortaya çıkarttığı bir eylem değil.
.
...düşüncede sermaye suçu işlediler, bu yüzden cezalandırılıyorlar ve biz onları sonuna kadar kitaplıklarımıza tıkıyoruz. Çünkü kitaplıklarımızda boğuluyorlar, gerçek bu. Kütüphanelerimiz sanki cezaevi, büyük düşünürlerimizi tıktık oraya, doğal olarak Kant’ı, tıpkı Nietzsche gibi tek kişilik hücreye, Schopenhauer’i de, Pascal’i de, Voltaire’i de, Montaigne’i de, en büyükleri tek kişilik hücrelere, tüm diğerlerini koğuşlara, ama hepsini de sonsuza kadar olmak üzere dostum, tüm zamanlar için ve sonsuzluğa kadar, gerçek bu.’
.
Yıllar boyu süren kırılganlık ve yaralanmadan sonra artık neredeyse hissiz ve yaralanmaz olduk.
.
Yıllarca her sabah, bana dayatılan bu hayatta bir kırılma yaratmam gerektiğini düşünmüştüm, ama hiçbir zaman bir şey yapabilecek kudreti kendime bulamamıştım.
.
Yaşam bizim bugün konuştuğumuzdan daha kısa, daha yok edici bir dille konuşuyor. Artık umut edecek kadar duygusal değiliz.
.
İnsan iyice kulak kabartırsa, taşrada ne zaman, nereye giderse gitsin, kocaları tarafından evlere hapsedilen kadınları duyarmış.
.
Bizler nefret etmeye, bela okumaya çok kolay ve çok çabuk alışıyoruz, nefretimizin ve okuduğumuz belaların en ufak bir haklılığı olup olmadığını zamanla sorgulamaz oluyoruz.
.
Biz hep hayatımıza son vermek düşüncesiyle meşgulüzdür.
.
Durmadan kendi kabuğumuzun dışına çıkma deneyi yapıyor, ama bu deneyde başarısız oluyoruz, hep tepetaklak yuvarlanıyoruz, çünkü kendi kabuğumuzun dışına ölüm dışında çıkamayacağımızı anlamak istemiyoruz.
.
Her şey intihar. Yaşadıklarımız, okuduklarımız, düşündüklerimiz: İntihar kılavuzları.
.
Haksız davranıyoruz, insanları incitiyoruz, sırf o anda daha büyük bir zahmete katlanmamak, tatsız bir karşılaşmadan kaçınmak için.
.
Oysa insanlara kendi açımızdan değil her açıdan bakmalı ve ona göre davranmalıyız, onlara öyle davranmalıyız ki, onlara önyargılı davranmadığımızı söyleyebilelim, ama bunu beceremiyoruz, çünkü gerçekten de herkese karşı önyargılıyız.
.
Hayat bir ceza hükmünden başka bir şey değil, dedim kendime, bu müebbet cezasını çekmek zorundasın. Dünya, çok az hareket özgürlüğüne sahip bir cezaevi.
.
Herkesi her şeyle suçluyorsun, senin felâketin de bu.
.
Kadınlar ve erkeklerle her türlü ilişkim oldu, aklınıza ne gelirse. Neyi anlatıyım ki size? Her insan başka türlü, bir insana yaklaştığınız yöntemle başkasına yaklaşamıyorsunuz. Bir başka yöntem bulmak zorundasınız. Aramaya kalkarsanız bulamayacaksınız. Ya elinizdedir bu ya da değildir, komut verip her şeyi içinden geçirebileceğiniz bir makine yoktur. İnsan belli bir şeye doğru çekildiğini duyuyor. Ya oraya doğru çekilirsiniz ya da çekilmezsiniz. Vesaire, vesaire. Sizi çeken bir kadınmış ya da erkekmiş fark etmez…
Çünkü kadınla erkek arasındaki birliktelik ve ilişki aslında her zaman bir deney, erkek tarafından bakıldığında. Doğal yaşamın keyfini çıkartma değil. Çok daha kurgusal. Daha numaracı, çünkü kadın daha çok oyuncu ve dalavereci. Ben insanlarla çok ender birlikte olduğum için deneylerim hep yarıda kalıyor. Aylarca kesintiye uğradığı da oluyor. Sonra gene tutkuyla deneye giriyorum, belki birkaç gün için.
.
Bu gece, yarın sabah
Unutmak istiyoruz kadınlarımızı
Ve asla sahip olamayacaklarımızı…
Bu gece, yarın sabah
.
Çok yalnızım
Ey Tanrım
ve kimse benim acımı paylaşmıyor.
.
Hayatta kalmak ve zihinsel körelmeye yenik düşmemek istiyorsak, sözde kötü karakterlerle arkadaşlık etmeliyiz. Sözde iyi karakterli insanlar, bizi ölümüne sıkanlardır.
.
Kadınlar nehir gibiydi, kıyıları ulaşılmazdı, gece sık sık boğulanların çığlıklarıyla çınlardı.
.
Bir insana öldürücü bir söz ediyoruz ve doğal olarak o anda ona öldürücü bir söz ettiğimizin farkına varmıyoruz.
.
Sormak istediklerimizi hep erteliyoruz, çünkü açıkçası onlardan korkuyoruz; sonunda da onları sormak için fazlasıyla geç kalmış oluyoruz.
.
Gerçeği anlatmak istediğinizde, konuşulan dil son derece yetersiz kalır.
.
Sonu gelmez zıtlıklarım, melankolim, umutsuzluğum, inatçılığım, duyarsızlığım, duygusal kırılmalarım nereden geliyordu? Bir yandan aşırı özgüvenli, diğer yandan da son derece zayıf ve çaresiz karakterimi neye borçluydum? Son zamanlarda iyice artan güvensizliğimin temeli neydi?
.
Bu ülkenin kendi sanatçıları için yeri yoktu, onları her zaman haince ve saygısızca başka ülkelere itelerdi. Hep kafama takılan konulardan birinin bariz bir örneğiydi bu: Ülkesinde değeri bilinmeyen, küçük görülen bir sanatçının, hayatını yurt dışında sürdürmek zorunda kalması.
.
Ne kadar da kırılganız, diye düşündüm, ağzımızda büyük sözler geveler dururuz, her gün ve durmadan sağlamlığımızı ve aklımızı överiz ve bir anda devrilir ve ağlamamızı bastırmak zorunda kalırız.
.
Pek az insan gerçekten anne babasına karşı mücadeleye girişir, bu mücadeleyi sonuna kadar götürür, kazanır, öğretmenleriyle mücadele eder, kazanır, toplumla mücadele eder, kazanır.
.
İşini ciddiye alan bir kitapçı bütün insan türünün en acınası olanıdır, çünkü vaktiyle yazılanların mutlak anlamsızlığıyla her gün hiç durmadan karşı karşıya gelir ve dünyayı başka hiç kimsenin yaşamadığı bir cehennem gibi yaşar.
.
Yazıya dökülmemiş her düşünce neticede bütünüyle değersizmiş.
.
Toplum hiç de aydınlatmayı düşünmez, hükümetler her zaman, her durumda, her ülke ve devlette bunun karşısındadır çünkü toplumları aydınlatacak olsalar, kısa süre içinde kendi aydınlattıkları bu toplum tarafından yıkılacaklardır.
.
Doğmak mutsuzluktur (…) yaşadığımız sürece de bu mutsuzluğu sürdürürüz, bir tek ölüm kesip atar bunu… Ancak ölüm olabilir, büyük ağrıların sonu. Ölüm her şeyden kurtulmak anlamına geliyor; özellikle kendi kendimden (…). Ölümle yaptığım anlaşma iki taraf için de olabildiğince avantajlı ve mükemmel.
.
Ben kendi kaderimle bile neredeyse hiç ilgili değilim, kaldı ki kitaplarımınkiyle olayım.
…
…çünkü çeviri başka bir kitaptır. Orijinaliyle hiç alakası olmaz. Onu çeviren kişinin kitabıdır. Ben Almanca yazıyorum. Size bu kitapların kopyası yollanır, beğenirsiniz veya beğenmezsiniz. Kapakları berbatsa eğer, salt sinir bozucudurlar. Şöyle bir karıştırırsınız, o kadar. O acayip kitap isminin dışında eserinizle hiçbir ortak yanı olmaz. Öyle değil mi? Çünkü çeviri imkânsızdır. Bir müzik eseri yazılı notalar kullanılarak bütün dünyada aynı çalınır, ama bir kitabın, benim durumumda, Almanca çalınması gerekir. Benim orkestramla!
…
Ben de kimilerinin notalarla yaptığını sözcüklerle yapıyorum. Bu kadar basit. Başka bir şeyle ilgilenmiyorum. Çünkü dünyayı içinde yaşayarak bir şekilde öğreniyorsunuz zaten, kapıdan dışarı çıktığınız anda dünyayla doğrudan karşı karşıya kalıyorsunuz. Bütün dünyayla. Yukarısı ve aşağısıyla, arkasıyla ve önüyle, çirkinliği ve güzelliğiyle, son derece doğal. Bunu istemeye gerek yok ki. Kendiliğinden oluyor. Evden hiç çıkmasanız bile süreç aynı işliyor.
…
Her sanatın cazibesidir bu. Her sanat böyledir, seçtiğiniz enstrümanı hep daha iyi çalmak. İşin zevki budur, bu zevki kimse sizden alamaz ya da sizi bunu bırakmaya ikna edemez. Birisi büyük bir piyanistse eğer, piyanonun başına oturduğu odayı boşaltıp toza toprağa boğsanız, sonra üstüne bir kova su dökseniz bile orada oturup çalmaya devam eder. Ev başına yıkılsa bile çalmaya devam eder. Aynı şey yazmak için de geçerli.
…
En sonunda her şey başarısızlığa uğrar, her şey mezarda son bulur. Elden bir şey gelmez. Ölüm her şeyin üstüne hüküm sürer ve her şey biter. Çok sayıda insan on yedi, on sekiz yaşında ölüme teslim oluyor. Bugünün gençleri on iki yaşında ölümün kollarına bırakıyorlar kendilerini ve on dört yaşında ölüyorlar. Bir de seksen doksan yaşına kadar mücadele eden yalnız savaşçılar var, onlar da ölüyor ama en azından daha uzun yaşıyorlar. Hayat hoş ve eğlenceli olduğundan keyifleri daha uzun sürüyor. Erken ölenler daha az eğleniyor, onlar için üzülüyor insan. Çünkü daha hayatı tanımaya bile başlamamış oluyorlar, çünkü hayat aynı zamanda uzun hayat anlamına gelir, bütün korkunçluklarıyla.
…
İnsanların hedefleri olmaz. Genç insanlar yirmi üç yaşına kadar bu tongaya düşebilir. Yarım yüzyıldır yaşayan bir insanın hedefleri olmaz, çünkü varacak bir yer yok.
…
Hayatın içinde yaşıyorsanız, özellikle çaba göstermenize gerek kalmaz, her şey kendiliğinden gelir size ve yaptığınız şey üstünde izini bırakır. Öğrenebileceğiniz bir şey değildir bu.
…
İnsanların talihsizliği kendi yollarına gitmek yerine, her zaman başka bir yola gitmek istemeleri. Kendi oldukları şeyin dışındaki şeyler için çabalamak ve mücadele etmek. Herkesin önemli bir kişiliği vardır, ister boyacılık yapsın, ister sokakları süpürsün, isterse de yazsın fark etmez… insanlar hep başka bir şeyi ister. Dünyanın talihsizliği budur.
…
Sevgi mi, nefret mi? İnsan ikisi arasında kalmıştır. Hayatta sahip olabileceğiniz en iyi güdüdür belki de. Yalnızca severseniz kaybolursunuz, yalnızca nefret ederseniz de kaybolursunuz. Benim gibi yaşamayı seviyorsanız, her şeyle daima sevgi/nefret ilişkisi içinde yaşamanız gerekir. Bir tür dengeleme edimi. Doğrudan bu güdülerin insafına kalmak ölümcül olabilir. Yaşamayı seviyorsanız, ölü olmak istemezsiniz herhalde. Herkes yaşamayı sever, kendini öldürenler bile, ancak artık bu fırsatı tüketmiştir onlar. Çünkü artık geri dönüşleri olmaz.
…
Gerçek bir sorun var ortada. Bir yerlere gidip oturduğunuzda konuşmaları biraz dinleyecek olun, isteseniz çileden çıkarsınız. Ama ne gerek var. Her yerde aynı şey. Fransa’da da. Naziler yalnızca burada değil. İngiltere’de, Fransa’da ve Hırvatistan’da da Naziler var, kim bilir daha başka nerelerde. Çekici ve itici insanlar vardır. İtici olanlar bir şekilde çoğunlukta.
…
Kim olursanız olun. Büyük şahsiyetler olsun, sözümona büyük şahsiyetler olsun, bütün bilindik isimler olsun, ben de dahil, aforizma yazarı Cioran olsun, herkes. Her şey acınası ve en sonunda hiçbir yere çıkmıyor. Evde oturup kitaplarınızı rafa koyduğunuzda, onlara bakıp şöyle düşünürsünüz: “Yazık.” Ama yine de yığınla üretmeye devam edersiniz, sabahları bir bardak çay kahve alışkanlığına tutulmuş gibi. Çay daha akıllıcadır, böylelikle daha az çalışırsınız. Yazmak için de aynı şey geçerlidir. Bağımlısı olursunuz. Yazmak da bir uyuşturucudur.
Thomas Bernhard’ın Temmuz 1986 tarihli röportajından.
…
Yıllarca her sabah, bana dayatılan bu hayatta bir kırılma yaratmam gerektiğini düşünmüştüm, ama hiçbir zaman bir şey yapabilecek kudreti kendimde bulamamıştım. Uzun yıllar süresince, her defasında kesintisiz bir gerginlikle, hem de isteğim dışında bu yolu yürümeye zorlanmıştım, fakat sonunda bunu ansızın değiştirebilecek gücü kendimde buldum ve geriye dönmeyi başardım. Lakin böyle bir geri dönüş, ancak duygu ve düşüncelerin doruk noktasındayken olur, bu öyle bir andır ki, kişi ya bu geri dönüşü gerçekleştirecektir ya da artık kendini öldürmekten başka çare görmeyecektir; her şeyi göze alabilen insanın hali onun en yoğun ve ölümcül anıdır, tıpkı benim o zamanlar içinde bulunduğum durum gibi. Hayat kurtarıcı böyle bir anda, ya her şeye karşı koymalıyız ya da yok olmayı seçmeliyiz. Ben kendimde her şeye karşı koyma gücünü bulabildim.
.
Ne zaman bir yerlere sığınmak istesek, kendimizi acizlik içinde buluyoruz. Kaçanın seçtiği yol, onun haletiruhiyesine uygun düşüyor. Onu hep kaçarken görüyoruz ve neden kaçtığını bilmiyoruz, oysa her şeyden kaçıyormuş gibi görünüyor. İnsan, doğduğu andan itibaren yaşamdan kaçıyor. Kaçıyor çünkü daha ilk andan itibaren onun ne olduğunu biliyor.
.
İnsanlar kendilerini kurtarmak için, çoğu zaman en bariz gerçeklere bile inanmıyorlar. Huzurlarını bozmamak için sorun çıkaranlardan kaçıyorlar. Ömrüm boyunca ben de böyle bir baş belası oldum ve akrabalarımın da dediği gibi her zaman bir baş belası olarak kalacağım. Hatırladığım kadarıyla annem bana baş belası derdi, buna vasim ve kardeşlerim de katılırlardı. Ben yazdığım her cümleyle, aldığım her nefesle hâlâ bir baş belasıyım.
.
Öyle bir ülkeden gidiyorum ki, dedim kendi kendime demir sandalyenin üzerinde, orada düşünce insanı denilen insana zevk veren her şey, zevk vermese bile, hiç değilse varoluşundan haz duymasını sağlayan her şey uzaklaştırılıyor, atılıyor, söndürülüyor, orada artık yalnız bütün ayakta kalma dürtülerinin en ilkeli hüküm sürüyora benzer ve orada düşünce insanı denen insanın en ufak bir isteği henüz filizlenirken boğulur. Orada yiyici devlet ve aynen onun gibi yiyici olan kilise birlikte sonsuz bir ipi çekerler, bu ipi yüzyıllardır en büyük ahlaksızlıkla ve aynı zamanda en büyük vurdumduymazlıkla bu kör olmuş ve kendisine hükmedenler tarafından gerçekten de budalalığına hapsedilmiş ve gerçekten aptal olan halkın boynuna dolamışlardır. Burada hakikat, ayaklar altına alınır ve yalan bütün resmi kurumlar tarafından bütün amaçların tek aracı olarak kutsallaştırılır. Öyle bir ülkeyi terk ediyorum ki, dedim kendi kendime demir sandalyede otururken, orada hakikat anlaşılmaz ya da kabul görmez ve hakikatin karşıtı her şey için tek geçer akçedir.
.
Bizim gibiler bir yandan yalnız kalamazlar, öte yandan da bir topluluğa dayanamazlar. Bizi ölesiye sıkan erkek topluluğunda dayanamazlar ama kadın topluluğuna da dayanamazlar. Erkek topluluklarını bırakalı onlarca yıl oldu, çünkü hiçbir şey vermez, kadın topluluğu ise kısa süre sonra sinirime dokunur.
.
Ben hep müziğin benim için her şey anlamına geldiğini sandım, bazen felsefe de öyleydi, özellikle de yüksek ve daha yüksek ve en yüksek yazarlığın doğrudan sanat olduğunu sandım, ama her şey, tüm sanat ve de her neyse, bu bir tek sevilen insan yanında hiçbir anlam taşımaz. Bu tek sevdiğimiz insana neler yapmadık ki, dedi Reger, binlerce ve yüzbinlerce acının için soktuk bu hiç kimseyi sevmediğimiz gibi sevdiğimiz insanı, nasıl da üzdük bu insanı ve gene de onu başkasını sevmediğimiz gibi sevdik, dedi Reger. Bizim dünyada hiç kimseyi sevmediğimiz kadar sevdiğimiz insan öldüğünde, bizi korkunç kötü bir vicdan azabıyla bırakır geride, dedi Reger, onun ölümünden sonra birlikte varlığımızı sürdürmek zorunda kalacağımız ve günün birinde onun tarafından boğulacağımız dehşet verici bir vicdan azabıyla, dedi Reger. Yaşamım boyunca topladığım ve tüm bu rafları doldurmak için Singer Sokağı evine getirdiğim bütün bu kitaplar ve yazılar sonuçta bir işe yaramadı, karım tarafından yalnız bırakılmıştım ve bütün bu kitaplar ve yazılar gülünçtüler… Siz en yakınınızı kaybettinizse, size her şey boş gelir, istediğiniz yöne bakın, her şey boştur ve siz bakar ve bakarsınız ve her şeyin gerçekten boş olduğunu ve her zaman öyle olacağını, ama o bir tek, ikinci bir kişiyi sevmediğiniz gibi sevdiğiniz insan olduğunu kavrarsınız. Ve bu kavrama içinde ve bu kavramayla birlikte siz yalnızsınızdır ve size hiçbir şey ve kimse yardım edemez, dedi Reger. Kendinizi evinize kapatır ve umutsuzluğa kapılırsınız, dedi Reger, ve siz gün geçtikçe daha derin umutsuzluğa kapılırsınız ve haftalar geçtikçe daha umutsuz bir umutsuzluğa dalarsınız, dedi Reger, ama birden bu umutsuzluktan çıkarsınız. Ayağa kalkarsınız ve bu ölümcül umutsuzluktan çıkarsınız, hâlâ bu en derin umutsuzluktan dışarıya çıkma gücünüz vardır,…
.
sevgili Bay Robert… bir dostluğu sınamaya, onun sebeplerini, sonuçlarını, hedeflerini incelemeye, sonuç olarak içini dışına çıkarıncaya kadar incelemeye, giderek daha aydınlatmaya kalkıştığımız ölçüde, avucumuzdan kaçar o dostluk.
.
Bütün yaşam süreci bir kötüleşme sürecidir, sürekli, bu yasa en korkuncudur, her şey kötüleşir. Bir insan gördüğümüzde, kısa süre içinde, ne dehşet verici, ne can sıkıcı bir insan demek zorunda kalırız.
.
Var olmak umutsuzluğa düşmekten başka bir değildir ki, dedi. Uyandığımda iğrenerek düşünüyorum kendimi ve başıma geleceklerin hepsi tüylerimi diken diken ediyor. Yattığımda ölmekten, bir daha uyanmamaktan başka bir isteğim olmuyor, ama sonra gene uyanıyorum ve bu korkunç süreç yineleniyor, yineleniyor sonuçta elli yıl boyunca, dedi. Elli yıl boyunca ölmekten başka bir şey düşünmediğimizi düşünerek gene de yaşıyor olmamız ve bunu tamamen tutarsız olduğumuz için değiştiremememiz, dedi. Çünkü biz kendimiziz acınacak olan, alçağın ta kendisiyiz.
.
Böylesine güzel bir ülke, dedi Reger ve böylesine düşük ahlaklı bir bataklık, dedi, böylesine güzel bir ülke ve böylesine tamamen şiddet dolu ve hain ve kendini yok eden bir toplum. En korkuncu da insanın burada tepetaklak edilmiş bir seyirci olarak bu felakete bakması ve buna karşı elinden hiçbir şeyin gelmemesi, dedi Reger.
DREI TAGE (ÜÇ GÜN) (1970)
İnsan sadece kendi başına gelişebilir. Kendi içinden çıkamadığı bilinciyle insan daima yalnızdır. Geri kalan her şey bir sanrıdır, şüphelidir. Asla değişmez bu. Okul yıllarında tamamen yalnızsınızdır. Sıra arkadaşınız vardır ve yalnızsınızdır. İnsanlarla konuşursunuz, yalnızsınızdır. Fikirleriniz vardır, gariptir, size aittir, her zaman yalnızsınızdır. Ve bir kitap yazdığınızda veya benim gibi kitaplar yazdığınızda çok daha
yalnızsınızdır. Kendini anlaşılır kılmak imkansızdır. Tek başınalıktan, yalnızlıktan çok daha yoğun bir yalnızlık, bir soyutlama doğar. Nihayetinde, yer değiştirirsiniz. Daha çabuk başka yere gidersiniz, daha büyük şehirlere kaçarsınız. Küçük şehirler size yeterli gelmez. Viyana yeterli değildir, Londra yeterli değildir. Dünyanın başka yerlerine gitmelisinizdir. Yabancı dillerin konuşulduğu bir yerlere gidip gelmeye çalışırsınız. Belki de Brüksel’dir orası, ya da Roma’dır. Bu yüzden, nereye giderseniz gidin daima yalnızsınızdır, kendinizle bir başınasınızdır. Gittikçe berbatlaşan işlerinizle yalnızsınızdır. Kendi ülkenize geri dönersiniz, çiftlik evine geri yerleşirsiniz.
…
Neden karanlık? Kitaplarımda neden daima aynı karanlık var? Çok basit: Kitaplarımda her şey yapaydır… En çok yalnız olmayı seviyorum. İdeal durum temelde budur. Evim de aslında kocaman bir hapishanedir. Böyle olmasını seviyorum. Mümkün olduğu kadar boş duvarlar. Boş ve soğuk. Çalışmama olumlu etkileri var. Kitaplarım veya yazdıklarım yaşadığım yere benziyor. Kimi zaman bir kitaptaki bölümler, evdeki odaları andırıyor bana. Duvarlar yaşıyorlar, değil mi? Sayfalar da duvarlar gibidir, bu kadarı da yeterlidir. Sadece yoğun bir biçimde bakmanız gerekmektedir. Beyaz bir duvara baktığınızda, onun aslında beyaz ve boş olmadığını fark edersiniz. Uzun bir zaman yalnız olursanız, yalnız olmaya alışırsanız, yalnız olmayı tecrübe ederseniz, sıradan insanların bir şeyler keşfedemeyeceği her yerde bir şeyler keşfedersiniz. Duvarda çatlaklar, pürüzler, düzensizlikler, haşereler keşfedersiniz. Duvarda inanılmaz bir hareket vardır. İşin aslı, duvarlar ile kitabın sayfaları arasında pek bir fark yoktur.
…
Öte yandan, en önemli bulduğum yazarlar aslında en büyük karşıtlarım veya düşmanlarımdır. Sizi çoktan teslim almış insanlarla sürekli bir şekilde tartışıyorsunuz. Mesela Musil’e kapılmıştım ben, Pavese’ye, Ezra Pound’a. Elbette ki şiirsel değildir onlar, kesinlikle nesir insanlarıdır.
Birkaç kelimeyle kurulmuş gayet basit cümleler, bir tasvir vardır. Pavese’nin günlüğünde vardır bu, Lermontov’un kaba taslaklarından birinde, doğal olarak Dostoyevski’de, Turgenyev’de, aslında tüm Ruslarda… Valery hariç Fransızlar hiç ilgimi çekmedi. Valery’den “Monsieur Teste”… Bu kitabın sayfalarını o kadar karıştırdım ki, her defasında yeni bir nüshasını almam gerekiyor. Dağılıyor çünkü daima, parçalara ayrılıyor. Henry James ile de tartışıyorum sürekli. Bir parça düşmanlık bile söz konusu. Ancak daima değişiyorum. Bu insanlara kıyasla gülünç bir durumda olduğunuzu düşünürsünüz çoğu zaman. Ancak zaman geçtikçe güç kazanırsınız, çoğundan daha güçlü olursunuz. Onları ezebilirsiniz. Kendinizi Virginia Woolf’un veya Forster’in üstünde görebilirsiniz. Böylece yazmak zorunda kalırım. Ustalaşmak zorunda kaldığım bir sanat olur bu. Anlamı olan tek okul budur, sizi ileriye götürür. Bir bütün olarak var olamaz, parçalara ayırmanız gerekir. İyi ve güzel olan her şey daha fazla şüpheli hale gelir. Üstelik elbette ki yol boyunca en beklenmedik noktada kopmanız gerekmektedir. Bu açıdan, bir bölümü sonuna dek düzgün bir biçimde yazmak yanlıştır. En büyük hata, bir yazarın sonuna dek bir kitap yazmasıdır. İnsanlarla olan ilişkilerinizi aniden kesmeniz, aslında iyi bir şeydir.
Melankoli oldukça güzel bir durumdur. Ona kolayca ve seve seve kapılırım. Kırsalda çalışırken çok az veya hemen hemen hiç kapılmam, ama şehirdeyken hemen kapılırım. Bana göre Viyana’dan daha güzel bir yer yoktur. O şehirdeyken daima bir melankoli halinde oluyorum. Orada yirmi yıldır tanıdığım melankolik insanlar var. Viyana’nın sokakları, şehrin atmosferi, üniversite şehri olması pek tabii ki… Orada insanların bana söylediği değişmeyen cümleler var. Muhtemelen ben de bu insanlara aynı cümleleri söylüyorum. Melankoli için muhteşem bir ön şart. Parkın bir köşesinde oturursunuz, saatlerce, bir kafede oturursunuz, saatlerce, melankoli!
Geçmişin genç yazarları, artık genç olmayan yazarlar var. Birdenbire artık genç olmayan birini fark edersiniz, ama genç biri gibi davranır o. Muhtemelen benim de artık genç biri olmamama rağmen genç biri gibi davranmam gibi. Zaman geçtikçe güçleşir bu, ama oldukça güzelleşir. Viyana’daki mezarlıklara veya bana yakın olan Döblinger Mezarlığı’na veya “Neustift am Wald”daki mezarlığa gitmeyi çok severim. Daha önceki ziyaretlerimden tanıdığım isimleri görmek hoşuma gidiyor. Melankoli bir dükkâna girdiğinizde vurur sizi: Yirmi yıl önce inanılmaz bir hızla hareket eden aynı satıcı kadının artık yavaşlamış olduğunu görürsünüz. Torbalara ağır ağır doldurur şekeri. Parayı eline alışı ve kasayı kapatışı tamamen farklılaşmıştır. Kapıdaki zil aynı sesi çıkarır, ama melankoliktir. Bu durum haftalarca sürebilir. Belki de melankolinin tek veya ideal ilacı, devamlı bir biçimde melankoli hapı içmektir.
Thomas Bernhard
Bernhard bir sanatçı olarak cömert, disiplinli ve üretkendi, ancak yakın arkadaşları ve ailesi arasında “sevgi ve buz gibi küçümseme” arasında gidip gelen savunmasız, yaralı bir karakterdi.
Hissetmek için, çatışmacı Bernhard’ın her zaman bir fikir tartışması partnerine ihtiyacı vardı; “Kendi hayatında bir kıvılcım yakmak için” “muadilinin tepkisi” gerekliydi. Sevdiklerinin ona ihtiyacı olanı artık veremediği anda, Bernhard onları soğukkanlılıkla atardı, diyor Fabjan, davranışını bir “vampir” olarak tanımlıyor. “Sevgimizi göstermemize izin verilmedi. Bunun yerine, bizden talep edildi ve tüm hayatımız boyunca kanıtlanması gerekiyordu.” Prömiyerlerde ve edebi partilerde Fabjan, “sessiz arkadaş” rolünü oynadı. Daha sonra doktoru da oynayacaktı: Hayatı boyunca sağlığıyla mücadele eden Bernhard’a 1978’de sarkoidoz teşhisi konduğunda, tıp okuyan Fabjan onun gayri resmi kişisel doktoru oldu. Fabjan, son yıllarında neredeyse her gün Bernhard’ı ziyaret etti ve 1989’da öldüğünde yanındaydı.
Belki de Bernhard’a gerçekten yakın olan tek kişi, zengin bir dul ve hayat arkadaşı olan Hedwig Stavianicek’ti. Bernhard, onu , çağdaş anlamı – kişinin hayatındaki en önemli kişi anlamına gelen – Bernhard’ın kendisi tarafından icat edilen bir kelime olan Lebensmensch olarak tanımladı . Fabjan, Stavianicek’in Bernhard’ın hayatının merkezi olduğunu, ancak ilişkinin “platonik kaldığını” gözlemliyor; Bernhard “esasen aseksüeldi”. Stavianicek’in 1984’teki ölümü, Bernhard’ın dünyadan geri çekilmesini hızlandırdı. Kalbi pes ettiğinde yatağının yanındaydı.
Fabjan, Bernhard’ın son günlerinde “Dünyaya geldiğim gibi, oradan ayrılmak istiyorum” dediğini kaydediyor. “Kargaşa olmadan.
Thomas Bernhard / 9 Şubat 1931 – 12 Şubat 1989
1949 yılı, Salzburg. Thomas’ın ciddi solunum yolları rahatsızlıkları var. Bir türlü iyileşemiyor. Ocak ayında acilen bir hastaneye kaldırılıyor. “Ölecek” deniyor; çocuk ve ergenlerin bulunduğu bir yatakhaneye yerleştiriliyor.
Ölümü bekleyen, sürekli kan kusup öksürüklere boğulan yetişkinlerle, çocukların koğuşu arasında yalnızca demir parmaklıklar var. Yakalandıkları ölümcül hastalıktan kurtulma ümidi besleyen çocukları ve hiçbir ümidi kalmamış hastaları demir parmaklıklar ardından seyrediyor.
1951’in Ocak ayına kadar ara sıra taburcu edilse de iki yıl boyunca bir hastaneden diğerine sevk ediliyor. Kaldığı hastanelerden biri de Grafenhof’ta. Bernhard için burası “korku” kelimesiyle eş anlamlı. Kaldığı tüm hastaneleri “insan hiçleştirme makinesi” diye tanımlıyor.
11 Şubat 1949 yılında, yani kendisi hastaneye yatırıldıktan kısa bir süre sonra hayatındaki en önemli insanı, Johannes Freumbichler’i kaybeder. Anne tarafından dedesi olan Freumbichler, Bernhard için ‘hayatının insanı’ konumundadır.
Babası Thomas’ı hiçbir zaman kabul etmez. Annesi ise onu hep ihmal eder. Thomas, sanat ve edebiyatı onun eğitimiyle yakından ilgilenen dedesinden öğrenir.
Bernhard’ın dedesi Johannes Freumbichler başarısız sayılabilecek, yerel bir yazardır. O, piyasada tutunamamış, yalnızca civar kasabaların edebiyat günlerine katılanların tanıdığı vasat bir sanatçıdır. Böyle birinin teşvikiyle büyüyen Thomas Bernhard, Dünya Edebiyatına ait bir yazar olur. Eserleri elliden fazla dile tercüme edilir, tiyatro eserleri Güney Amerika’dan Çin’e kadar birçok ülkede sahnelenir.
“Nefes. Bir Karar” isimli eserinde Bernhard hastane serüvenini şöyle anlatır: “Dünyada sevdiğim tek insan, (…) pencerenin önünden geçiyordu. Bu gezintinin onu nereye götürdüğünü bilmiyordum ama o gider gitmez yoğun bir üzüntü ve karamsarlık hissettim. O akşam ilk kez tanıdık bir yüzü, büyükbabamı gördüm. Yanımdaki sandalyeye oturmuş elimi tutuyordu. Artık durumun iyiye gideceğinden emindim.” (Nefes, s.14, çev. S. Duru) Artık Bernhard için tutunduğu tek insanî bağın koptuğu, sarsıcı, incitici bir ayrılık vaktidir.
11 Şubat 1949. Bernhard sıkı sıkıya bağlı olduğu dedesi Johannes Freumbichler’i (böbrek yetmezliğinden) kaybeder. Haberi, durumu zaten ağır olan Thomas’a bildirmezler. O, dedesinin öldüğünü yerel bir gazete köşesinde “Freumbichler’in Anısına” yazısını görünce anlar.
Nefes’in girizgahı Pascal’dan bir alıntıdır: “İnsanlar ölümün, çaresizliğin ve belirsizliğin çözümünü bulamadıklarından, mutlu olabilmek için bunlar hakkında düşünmemeye karar vermişlerdir.”
Pascal’ın ‘ölüm, keder ve hastalık’ mottosu Bernhard’ın otobiyografik eserlerindeki ana konuların özeti gibidir. Onun otobiyografik eserleri başta olmak üzere tüm eserleri bu üç konu ekseninde dolanır.
Der Atem. Eine Entscheidung / Nefes. Bir Karar 1978 yılında yayınlanır. Nefes, otobiyografik eserlerden oluşan beşlemenin üçüncüsü. Kaybettiğini düşündüğü direnme gücünü ölüm döşeğine yatırıldığı Grafenhof’ta bulduğunu söyler: “Ölümü seçmek kolaydı. Yaşamı seçmenin avantajı ise karar mercii olmaktı. Hiçbir şeyi kaybetmedim, her şeyi elimde tuttum. Ne zaman bir şeylere devam etmek istesem aklıma bunu getiririm.” Ölüme karşı tek başına bir zafer kazandığını söyler.
Thomas, dedesi öldükten sonra annesiyle yeniden yakınlaşır. O zamana kadar Bernhard’ın hayatında annesi yok gibidir. Thomas, Herta Bernhard ve Alois Zuckerstätter arasındaki evlilik dışı bir ilişkiden 9 Şubat 1931’de doğmuştur. Babası durumu o kadar kabul etmez ki Herta doğum için Hollanda’ya gider ve Thomas Heerlen, Hollanda’da dünyaya gelir. Annesi Thomas’a bakmaz, Roterdam’da bir balıkçı barınağında yaşayan kadına bırakır Thomas’ı. Haftada bir ziyaret eder sadece. Bir yaşına girmesine kısa bir müddet kala Herta, Thomas’ı Viyana’ya dedesinin yanına götürür ve yine ortalıktan kaybolur. Dedesi Bernhard’a bakar fakat maddi güçlüğe düştüklerinde doğduğu yere yakın bir kasaba olan Seekirchen am Wallersee’ye gitmeye karar verir.
Herta 1936 yılında Emil Fabjan’la evlenir, Salzburg’a yakın mesafedeki Traunstein’a yerleşirler. Thomas’ı da yanlarına alırlar. Ne var ki Thomas 1941 yılında aileye yakın bir pedagogun tavsiyesiyle yetiştirme yurduna gönderilir.
Aile Salzburg’a çok yakın Saalfelden kasabasını Almanya’daki Saalfeld kasabasıyla karıştırır. Thomas bir anda kendini ailesinden çok uzakta, nasyonal-sosyalist ideolojinin bir yetiştirme yurdunda bulur. Bu süreçte yaşadıkları otobiyografik eserlerinin temelini oluşturur.
1943 yılında dedesi yeniden sahneye çıkar ve Thomas’ı en azından kendisine yakın bir yerdeki yurda yerleştirir. Bu süreçte dedesi eğitimiyle mümkün mertebe yakından ilgilenir. Müzik dersleri almasına yardımcı olur. Thomas’ın annesiyle irtibatı tekrar kesilir. Dedesinin 1949 yılında ölümüyle ancak gün yüzüne çıkan annesi kendisinin de verem olduğunu söyler Bernhard’a. Kısa bir süre sonra annesi de ölür. (1950) Thomas’ı hiç görmeyen babası 1940 yılında Berlin’de gaz zehirlenmesinden ölmüştür. Bernhard bunun intihar olduğunu düşünür hep. Annesinin anlatmasına göre Thomas, babasına çok benzer. Zuckerstätter’e ait elindeki tek fotoğrafı annesinin yok ettiği söylenir. Bernhard’ın babasının adının anılmasına dahi müsaade etmediği anlatılır.
Dedesi ve annesinin vefatları üzerine hastanede bir başına kalan Thomas, Hedwig Stavianicek’le tanışır. Hedwig, tutunacak dalı kalmayan Thomas’a çınar olur. Thomas henüz 19 yaşındadır; Hedwig, Bernhard’dan 37 yaş büyüktür.
Yaş farkından kaynaklanan garip durumun farkındadır Bernhard; Hedwig’ten teyze diye bahsederek latife eder. “En yakın hissettiğim insansın, başka nasıl söyleyebilirim? Annem belki? Evet! Değil mi?”
Bernhard’ın ifadesiyle Hedwig, onun hayatına disiplin getirmişti. Yazabilmesi için gereken her şeyi sağlıyordu. Bernhard yazdıkça Hedwig mutlu oluyordu. Bu garipsenen ilişki Hedwig’in vefatına kadar sürdü. Hedwig ölüm döşeğindeyken Bernhard yanındaydı.1957 yılında Hedwig Viyana’da üç odalı bir ev alır; genç Thomas da Hedwig’le birlikte bu eve çıkar. Viyana’da hatırı sayılır bir çevresi olan Hedwig, Bernhard’ın buradaki edebiyat camiasına girmesine vesile olur.
“35 yıl süren bir ilişkiydi bu. Değer verdiğim her şeyde bir payı olan insandı, her şeyi öğrendiğim kişiydi. Her nerede olursam olayım, ne zaman yalnız hissetsem bu insanın beni hep koruduğunu, desteklediğini, evirip çevirdiğini biliyorum.”
Bernhard’ın ifadesiyle Hedwig, onun hayatına disiplin getirmişti. Yazabilmesi için gereken her şeyi sağlıyordu. Bernhard yazdıkça Hedwig mutlu oluyordu. Bu garipsenen ilişki Hedwig’in vefatına kadar sürdü. Hedwig ölüm döşeğindeyken Bernhard yanındaydı.
Bernhard, hastaneden taburcu olduktan sonra Carl Zuckmayr’ın desteğiyle gazeteciliğe başlar. Yazdığı makaleler ses getirir, sert eleştirilerinden dolayı Bernhard’a davalar açılır. 1961 yılında ilk şiir kitabı Frost’u (Don) Otto Müller Yayınevine gönderir, reddedilir. Bu kitapta bulunan 140 şiir hâlâ yayınlanmamıştır. Şiir kitabına verdiği ismi ilk romanında kullanır, 1963’te Frost (Don) yayınlanır. Bernhard kısa sürede edebi bir başarı sağlar, gazeteciliği bırakır ve ölene kadar eserleriyle geçinir.
Hayatı boyunca kısık nefeslidir Bernhard. Eserleri derince alınmış bir nefesle yazılmış gibidir. Genellikle tek bir paragraftan oluşur. Sık tekrarlarla bezelidir. Çok uzun cümleler kurar; yan cümlelerle meramını uzatır da uzatır. Thomas Bernhard’ın hemen her eserinde ağır hastalıkları olan karakterler vardır. Avusturya tiyatro camiasında kriz yaratan eseri Kahramanlar Meydanı’ndaki ağır kalp hastası, değneksiz yürüyemeyen Robert Schuster bunlardan sadece biridir.
4 Kasım 1988, Viyana. Saray Tiyatrosu’nun açılışının yüzüncü yıldönümü. Avusturya’nın Nazi Almanyası tarafından ilhakının ise ellinci yılı. Eserin adı Hitler’in 15 Mart 1938 tarihinde yüzbinlerce Avusturyalıya hitap ettiği meydana göndermedir: Heldenplatz* (*Kahramanlar Meydanı) Saray Tiyatrosunda hummalı bir kalabalık var; kimisi sahnelenecek oyunu görmeye, kimisi protesto etmeye gelmiş. Oyunun sahnelendiği neredeyse üç buçuk saat boyunca seyircilerin çıtı çıkmıyor. Bernhard da sağlık sorunlarının artmış olmasına rağmen uzun bir süre sonra eserlerinden birinin lansmanına katılır. Oyun bittikten sonra oyuncular ve yönetmen Claus Peymann’la sahneye çıkar Bernhard.
Seyirciler arasında bulunan aşırı sağcı öğrenci gruplarından birini örgütleyen Heinz-Christian Strache’dir. Strache, 2019 yılında partiden ihraç edilene kadar Avusturya’nın sağ partilerinden FPÖ’nün genel başkanıydı. 2015 yılında yüzde otuz oy alarak parti tarihinde büyük bir başarı sağlamış olur Strache. Irkçı sağ partiyi ülkede ikinci parti konumuna getirmiştir. Her 30-40 yılda bir ülkedeki ırkçı söylem gün yüzüne çıkar gibidir. Bernhard’ın itirazı da bunadır. Kurt Waldheim 1971 yılında Avusturya Cumhurbaşkanlığına aday olur; seçimi kaybeder. 1986 yılında tekrar adaylığına koyan Waldheim bu sefer Cumhurbaşkanı seçilir. Thomas Bernhard’ için bardağı taşıran son damla olur bu: Avusturya geçmişinden ders alamayanların ülkesidir. Waldheim 1938 yılında Nazi Partisinin NSDStB diye bilinen öğrenci birliğine kayıtlı olan biridir. Kısa bir süre sonra ise Hitler’in partisiyle ortak eylemler yapan milis gruplardan Sturmabteilung’a katılmıştır. Kurt Waldheim Avusturya’da cumhurbaşkanı seçilmeden önce 1972-1981 yılları arasında Sovyetlerin desteğiyle Birleşmiş Milletler Genel Sekreterliği de yapar. Waldheim’in cumhurbaşkanı seçilmesi Bernhard’a göre Avusturya’nın yakın tarihindeki Nazi tecrübesine rağmen nasyonal-sosyalizmin hâlâ canlı olduğunun delilidir. Bunun üzerine Thomas Bernhard Heldenplatz’ı yazar. Avusturya’nın henüz elli yıl öncesinde yaşananlara rağmen geçmişini inkâr edenlerle dolu olduğunu söyler. Antisemitizm elli yıl öncesine kıyasla daha az değildir. Daha önceki eserlerinde Graz’ı “Nazi yuvası” diye tanımlar.
Heldenplatz’ın ana karakteri Yahudi Profesör Josef Schuster. Schuster sahnede hiç görünmez; fakat üç perde boyunca karısı Hedwig Schuster, çocukları, kardeşi Robert Profesört Josef’ten bahseder.
Schuster ailesi, Kahramanlar Meydanına bakan bir dairede yaşar. Josef ve Hedwig meydanda hâlâ Hitler’in ve destekçilerinin coşkulu seslerinin yankılandığı sanrılar geçirir. Müzik sevdasıyla geldikleri Viyana’dan artık Oxford’a taşınma vaktinin geldiğine karar verirler. Josef’in sanrıları o derece artar ki tüm eşyalarını topladıkları halde seyahatten birkaç gün önce “hiçbir şeyin elli yıl öncesinden daha iyi olmadığına ve elli yıl öncesine kıyasla şu an daha fazla Nazi’nin sokaklarda dolaştığına” karar kılar ve pencereyi açıp intihar eder.
Vefat öncesi edebi göç. Bu tanım Thomas Bernhard’a ait. Bernhard’ın sağlık durumu Heldenplatz’tan sonra çok daha kötüye gider… Artık yazamıyordu. Fakat ağır sağlık sorunlarına rağmen 10 Şubat 1989 yılında notere gitti: “Yaşadığım süre zarfında şahsım tarafından yayınlanan eserler ve benden arda kalacak olanlar, Avusturya devletinin telif hakları kanunun el verdiği süre zarfında herhangi bir formda sahnelenemeyecek, basılamayacaktır. Avusturya devletiyle herhangi bir bağımın kalmasını istemiyorum. Gelecek yıllarda Avusturya devletinin bana ve eserlerime herhangi bir formda yaklaşmasını da kabul etmiyorum.”
2059 yılına kadar sürecek bir yayın yasağı koyar kendine Bernhard. Avusturya’yı kendinden mahrum etmek ister. Bir nevi intikam. Çocukluğu Nazilerin yönetimdeki yurtlarda geçer, gençliği hiç de farklı olmayan zihniyetle yönetilen hastanelerde. Bernhard hep öfkelidir. Bernhard’ın koyduğu bu yasağı ölümünden sonra üvey kardeşi ve son demlerine dek doktoru olan Peter Fabjan ustalıkla deler. Fabjan, Bernhard adına bir dernek kurar. Çünkü vasiyetname şahısları bağlar ama dernek böylesi bir engelden muaftır.
Thomas Bernhard aslında kendi okuyuşuna karşıdır hep. Kendi deyimiyle abartı ustasıdır. Heldenplatz’da intihar eden profesör de kendisine böyle der. Dili çok güçlüdür, hatta şiddetlidir. Bernhard’ın karakterleri mükemmeliyetçidir ama kendilerinden bekleneni bir türlü yapamazlar.
Edebiyat alanında alınabilecek prestijli ödüllerin hepsini almıştı Bernhard. Ödüllerim isimli eserinde bahsettiği gibi ve Bernhard’ı biraz olsun bilenlerin de tahmin edebileceği üzere ona verilen ödüllerin hiçbirinin manevi değeri bile yoktu.
Bernhard’a göre ödülleri veren jüri üyelerinden hiçbiri söz hakkı verildikleri alanda ehliyet sahibi değildi. Bu yüzden Bernhard ödülleri sırf para için kabul ettiğini açıkça söyler. Ödülleri beraberinde gelen paradan ayrı düşünmeye tahammül edemediğini anlatır.
Bernhard ilk romanından gelen ödülle Ohlsdorf’ta 14. yüzyıldan kalma yıkılmak üzere olan büyükçe bir bağ evi satın alır ve ölene dek (Viyana’da, seyahatte olmadığı vakitlerde) bu evde yaşar. Bernhard daha sonra iki ev daha satın alır.
Avusturya’dan tiksinen, her zerresiyle yalnız, geleceğe dair umudun kırıntısına bile sahip olmayan Bernhard’ın, geçmişini bir nevi yeniden inşa etme çabasına girdiği söylenir. Restore edip yerleştiği eve telefon bağlatmaz. Ziyaretçi kabul ettiği çok nadirdir. Kendisine gelen mektupların çok azına cevap verir ki eserleri elliden fazla dile tercüme edilen Bernhard’a birçok tercüman mektup yazar. Hiçbiri Bernhard’ın umurunda değildir.
Bernhard’ın lisedeki sınıf arkadaşı Rudi Krausmann anlatıyor: “Bernhard’a bir gün Viyana’da rastladım. (…) Tramvay kullanmazdı. Parası yoktu ama tramvay kullanmaması bununla ilgili değildi. Herhangi bir Viyanalıyla aynı vagonda olmaya bile tahammül edemem.’ diyordu.” Thomas Bernhard’ın mizahi bir öfkesi vardı. Kendi kabına pisliyor diye eleştiriliyordu. Avusturya devletine ve Avusturyalılara olan öfkesini eserlerine yansıtmakta Niteliksiz Adam’ın yazarı Robert Musil’i geride bırakmıştı. Kahramanlar Meydanı’ndaki Anna’ya şunları söyletir: “Avusturya’da ya Katolik olacaksın ya da nasyonal-sosyalist. Başkalarına tahammül edilmez. Diğer her şey yok edilir.” Heldenplatz’daki karakterlerden Profesör Robert şöyle der: “Her Viyanalının içinde bir soykırımcı vardı. Kişi kendini şımartmamalı.” Hedwig Schuster ise “Viyana’da yaşamak gayri insanî bir durum.” diye ekler.
Bernhard tüm eserlerinde yaptığı gibi Heldenplatz’da da travmalarını irdelemiş ve bunların içine doğduğu kültürün köklerinde olduğunu görmüştür. Bu farkındalık kültürüyle yani kökeniyle hesaplaşan bir yazar doğurmuştur. İlk eserlerinde nihilizmin karanlık dehlizlerinden geçip eserleriyle yankı uyandıran geçimsiz bir yazara evrilir. Sonunda kendini mübalağa sanatçısı diye tanıtır. Yazdığı eserlerin temelinde hep kendi travmaları vardır. Abartıyı sevse de gerçeklikle bağı hiç kopmamıştır. O, Avusturya’nın sürekli inkâr ettiği ama bir türlü kurtulamadığı Nasyonal-Sosyalizm batağını uluslararası düzeyde duyuran bir yazardır. Bu yüzden kendi ülkesinde “kabına pislemekle” suçlanır. Alman dilinin en etkili ve üretken yazarlarından biridir. Görmezden gelinememiştir.
Thomas Bernhard çok sevdiği dedesinin kırkıncı ölüm yıldönümünden bir gün sonra, 12 Şubat 1988 yılında öldü. Ölüm döşeğindeyken yanında üvey kardeşi Peter Fabjan vardı. Vefatı ancak defnedildikten sonra kamuoyuna bildirildi.
“Dürüst olsak
Tiyatro başlı başına bir saçmalık
Ama dürüst olsak
Artık tiyatro yapamayız
Dürüst olsak ne tiyatro yazabiliriz
Ne de tiyatro sahneleriz
Biraz dürüst olsak
Başka hiçbir şey yapamayız
Kendimizi öldürmekten başka.” (Theatermacher, s. 36)
Bernhard Viyana Grinzing Mezarlığında metfun, ‘hayatının insanı’ Hedwig Stavianicek’le aynı yere defnedildi. Vasiyeti üzerine cenazesine çok az kişi -söylentilere göre yalnızca üç kişi- katılmıştı. Bernhard’ın mezar taşı yıllar boyunca defalarca çalındı, tahrip edildi…
(Bünyamin Kasap)
